در فراسوی آداب

چند سال پیش دنبال قرآنی می گشتم که ترجمه ی فارسی آبرومندی هم داشته باشد. روزی در یک خوراکه فروشی قرآنی با ترجمه ی بهاءالدین خرمشاهی را یافتم ( در قطع و چاپی دل نشین). بهتر از این نمی شد. یافتن کتابی که دنبال اش هستی یک چیز است و یافتن آن در جایی که هیچ انتظار اش را نداری چیزی دیگر. این ترجمه ی خرمشاهی همیشه دم دست من است و می خوانم اش.

یکی از مفاهیمی که در قرآن پیوسته تکرار می شود " پاداش" است. از میان پاداش ها منفی ترین شان جهنم و مثبت ترین شان بهشت است. جهنم اقامت گاهی جاودانه است. همان گونه که از بهشت هم کسی را نمی رانند. وقتی که آدم در زنده گی خود چندان خطا کرد که مستحق جهنم شد و فرصت جبران خطاها را هم از دست داد دیگر برای همیشه در جهنم خواهد ماند. داستان بهشت نیز , از آن سو , همین طور است.
حال , بیشتر مومنان متوسط با همین انذارها و تبشیر ها زنده گی شان را سامان می دهند. حد اقل کاری می کنند که خود شان احساس کنند تهدید ها و تشویق های قرآن را جدی گرفته اند و آن گونه رفتار می کنند که از شان خواسته شده. یکی از وجوه جالب مساله ی پاداش های منفی و مثبت در قرآن دور بودن شان است. هم بهشت را در پایان کار می دهند و هم دوزخ را , و این آدم مومن را وا می دارد که برای دراز مدت برنامه ریزی کند. این برنامه ریزی دراز مدت و آینده نگر در دایره ی دینداری چه قدر بر برنامه ریزی های عرفی آدم ها برای مدیریت زنده گی روزمره شان تاثیر می گذارد؟ به نظر می رسد این می تواند سوژه ی یک بر آورد یا تحقیق علمی قرار بگیرد. اما نکته ی اصلی این یادداشت در مورد چیز دیگری است:
من گاهی فکر می کنم که چرا در قرآن سخنی در مورد عارفان نیست.
عارف می گوید :
ما را نه غم دوزخ و نه حرص بهشت است
بردار ز رخ پرده که مشتاق لقاییم
این دسته از آدم ها مخاطب قرآن نیستند. در قرآن نیامده که عده یی هستند که به خاطر خداوند نه غم دوزخ دارند و نه حرص بهشت و این عده از رستگاران اند. آیا خداوند عاشق ترین عاشقان خود را رستگار نمی داند؟ مولانا می گوید :
عاشق ام بر مهر و بر قهر اش به جد
ای عجب من عاشق این هر دو ضد
نظر قرآن در مورد چنین کسی چیست؟ اگر بپذیریم که قهر خداوند بی حساب و کتاب نیست باید گفت که آن کس که از دوزخ نترسد و حرص بهشت را هم نداشته باشد در واقع به اشاره های خداوند در قرآن بی اعتنایی می کند. حکم چنین کسی در نزد خداوند چیست؟ بعضی از عارفان ابلیس را هم ستوده اند. چرا که به نظر آنان وقتی از ابلیس خواسته شد که در برابر آدم سجده کند , ابلیس بر سر غیرت آمد و گفت : من پیش غیر خدا سجده نمی کنم. و همین ابلیس قهر خداوند را هم با جان و دل پذیرفت.
عارفان , با این حساب , نسخه ی انسانی ابلیس اند. عاشق خداوند اند و فقط به او می اندیشند- بی پاداش یا با پاداش. در واقع عارفان به خداوند می گویند : " قهر می کنی بکن. ما که یک لحظه هم از تو دست بردار نیستیم". خداوند با این از خود رفته گان آداب گریز عاشق چه می کند؟
در داستان موسی و شبان , شبان چیزهایی در باره ی خدا می گوید که به نظر موسی مصداق بی ادبی و بل کفر است. می گوید :

تو كجا یی تا شوم من چاكرت؟          
چارقت دوزم كنم شانه سرت

جامه ات شویم شپش هایت كشم     
شیر پیشت آورم ای محتشم

دستكت بوسم بمالم پایكت             
وقت خواب آید، بروبم جایكت 

 و به همین خاطر موسی شبان را سرزنش می کند. اما نظر خداوند در این میانه چیست؟:

وحی آمد سوی موسی از خدا      
  بنده ی ما را ز ما كردی جدا

تو برای وصل كردن آمدی           
نی برای فصل كردن آمدی

در این جا این مولانا است که دوست دارد چنین پیامی از خداوند بر موسی نازل شود. و گر نه در قرآنی که مولانا می خوانده جای چندانی برای آن گونه رفتارهای شبان وار نیست. بنا بر موضع  قرآن بهترین کار برای آن شبان این است که توبه کند. همان کاری که موسی از شبان می خواهد.
در این جا خداوند قرآن با خداوندی که مولانا می شناسد هم آهنگ نیست. خدایی که در نماز مسلمانان هست نیز با خدای رند و خطاپوش مولوی نسبت چندانی ندارد.
مولانا می گوید : جانم , یادم , دلم , مغزم , نگاهم و خواب و بیداری ام سرشار از تو یگانه است و حوصله ی آداب دانی و فرمالیته را هم ندارم. خواهی قهر شو , خواهی مهر بورز من این ام که هستم : یکسره محو تو . به نظر شما خداوند با این گونه آدم ها چه گونه معامله خواهد کرد؟