حجم خسران ما

صبحگاه سیزدهم جولای دوهزار و ده دوستی در پیامی کوتاه خبرم داده بود که جاوید زیرک رفته است – برای همیشه. این قید " برای همیشه" بود که مرا به تب و تاب انداخت ، چرا که از رفتنی بی بازگشت خبر می داد.  برای من رفتن جاوید وجه عاطفی سنگینی داشت. داغی ماندگار شد. اما در این جا می خواهم به این سوال پاسخ بدهم که چرا فکر می کنم جاوید زیرک آدم مهمی بود.

هیچ کس نمی تواند دقیقا بگوید که جاوید – اگر می ماند- در آینده به کدام سو می رفت و یا از وجود ِ خود چه می پرداخت. اما آنچه تا آن روز ِ شوم رفتن به دریای پنجشیر از او دیده بودیم آمیزه یی بود از عناصری که جمع شدن شان در وجود یک آدم جوان زیاد معمول نیست.

جاوید با سواد بود

جاوید دانش آموخته یی پیگیر و بی قرار بود. خوب درس خوانده بود و در رشته یی که درس خوانده بود ( اقتصاد سیاسی با محوریت روابط بین المللی) متبحر شده بود. یک دوره فلسفه ی غرب را در کالج خوانده بود و از این که چنین تصمیمی گرفته بود خرسند بود. باری برای من نوشت که اعتقاد به چیزهایی چون حقوق بشر و دموکراسی باید از عمق فلسفه بیاید و نه از سطح ِ سیاست. این را درگیری های عمیق فلسفی خودش به او یاد داده بود. شیفته ی آیزایا برلین فیلسوف انگلیسی بود. در همین حال ، چشم از جلوه های خرد ِ شرقی هم بر نمی داشت و دلبسته ی بارقه های معرفت در ادبیات کلاسیک فارسی بود. عاشق حافظ بود و از تجربه های وجد آلود خود با آثار نیما و شاملو می گفت. در سهراب سپهری دنیایی دیگر یافته بود. بر هر افق معرفتی خیره می شد تا چشم تیز بین خود را هشیار تر و میدان خیال و اندیشه ی خود را گسترده تر کند.

جاوید شوق تغییر داشت

از همان روزهایی که می گفت باید به افغانستان برگردد دنبال تغییر بود. می گفت که به کشور خود بر می گردد و امیدوار است مجموعه یی از آدم های " عمل گرا" را در آنجا پیدا کند. از بحث های بی پایان و تفسیر های دراز دامن ملول بود و می خواست از تفسیر به تغییر راه ببرد. در روزهای نخست برگشتن اش به کابل ، دل سرد شده بود. در نامه یی به من نوشت که " اینجا { کابل} خانه ی من نیست. این همانی نیست که من رویای اش را در سر داشتم". اما به سرعت بر این احساس خود غالب شد. بعدها نوشت که با گروهی از جوانان خبره و مشتاق کار و خواهان بهبود وضعیت کار می کند و خوش حال است. ایمان داشت که می تواند همراه با دیگران در تغییر وضعیت وطن سهمی بگیرد.

جاوید تکنوکرات بود

جاوید از دیدن لیستی از ایده آل های بزرگ رم نمی کرد ، اما می خواست کار به اهل کار سپرده شود و هر کس در حوزه ی کار خود آشنای فنون آن حوزه باشد. او باور داشت که یک آدم خبره که وجدان کاری داشته باشد به صد تا ایدئولوگ میهن پرست می ارزد.

جاوید آرمانگرا بود

جاوید سال ها پیش شکایت می کرد که در محیط های آکادمیک امریکا – مخصوصا حوزه های لیبرال اش- آدم از هر شوری و سودایی خالی می شود. از همان وقت تصمیم گرفته بود که افق دید خود را غبارزدایی کند و گام های خود را رو به چشم اندازی روشن بردارد. از این که مثلا آدم پس از سال ها بحث و مو شکافی نتواند از میان دیکتاتوری و دموکراسی  به روشنی جانب یکی را بگیرد ، بیزار بود. در ابتدا اجازه داد بود که در محیطی آکادمیک همه ی باورهای اش به چالش خوانده شوند و ویران شوند. اما رفته –رفته به این نتیجه رسیده بود که بی " باور" و " آرمان" آدم سخت سرگردان می شود. آرمان اش بهبود زنده گی مردمان کشور اش بود. باری در گفت و گو با یک نشریه ی خارجی گفته بود که بگذارید مردم افغانستان اشتباه کنند اما خود یاد بگیرند که چه گونه بر پای خود بایستند. می خواست مردم افغانستان از تجربه ی خود به " باور به خود" برسند ، حتا اگر این تجربه ها با خطا ها همراه باشند.

جاوید پراگماتیست و واقع گرا بود

جاوید با آن که آرمانگرا بود ، پراگماتیست هم بود. او مثل بسیاری از آرمانگراهای آتشین گفتار و کم حوصله نبود و " روند" را از میان بر نمی داشت و چشمان خود را بر واقعیت های متصلب جامعه نمی بست. آرمانگراهای انقلابی و رادیکال می خواهند از نقطه ی الف ( آغاز کار) به نقطه ی دال ( هدف) به یک جهش برسند. این است که روند گذار از نقطه های ب  و جیم را از میانه بر می دارند. جاوید این خطا را می شناخت. از همین رو از خط کشی های پر رنگ و شعارهای تند پرهیز می کرد و سعی می کرد با طیف متنوعی از آدم ها رابطه ی سازنده داشته باشد. از آن سو ، این را هم می دانست که تا قیامت نمی توان منتظر پخته شدن یک فکر و به ثمر رسیدن اش ماند. می خواست اندیشه ها در چارچوب های زمانی و موقعیتی ِ مشخص به کار بیایند.

جاوید مدرن و زمانه شناس بود

با تپش نبض زمانه بیگانه نبود. به جز آشنایی با دیگر وجوه ِ دنیای مدرن این را هم مثلا می دانست که در دنیای کنونی حتا شکل راه رفتن ، آرایش مو و نحوه ی نشستن و ایستادن آدم بر میزان موفقیت آدم در رسیدن به هدف های خود تاثیر می گذارند. خوش لباس ، خوش رو و خوش مشرب بود. قامت بلندش اعتماد به نفس اش را مجسم می کرد و تبسم ِ دایمی اش دیگران را در دایره ی جاذبه اش می آورد. خودش می دانست که چه کار می کند. او از این شعار بی اعتبار شده در قرن بیست و یکم فاصله گرفته بود که آنچه مهم است درونمایه و محتوا است و شکل و سبک اهمیت درجه دوم دارند.

جاوید متواضع و مهربان بود

او متعلق به نسلی از آدم های با استعداد بود که قابلیت ها و مهارت های خود را ابزار مدیریت بهتر زنده گی می دانند و نه مایه ی تفاخر و خود بزرگ بینی. جاوید بارها در نوشته های خود به این نکته اشاره می کرد که چرا بسیاری از ما نمی توانیم در زنده گی مردمان عادی لطف  و زیبایی زنده گی را ببینیم و چرا با افراد معمولی به گونه یی برخورد می کنیم که گویی آنان آدم های درجه دوم اند. او هرگز خود را در برابر مردم به آن نحو بیماری گونه که در میان روشنفکران و روحانیان ما شایع است ، جدی نگرفت. با این همه ، از لذت ِ این که دیگران بدانند که او از همگنان خود یک سر و گردن بالاتر است فرار نمی کرد.

جاوید به قدرت علاقه داشت

بد ِ قدرت را نمی گفت. خودش پیوسته در پی آن بود که از مراتب قدرت بالاتر و بالاتر برود. برای او مساله خیلی سر راست بود : قدرت چیزی مردار نبود ، امکانی بود بهتر برای انجام کارهای بهتر. او نه از سر خود پرستی قدرت را می خواست و نه به خاطر این که روشنفکر بازی کند قدرت را با لگد از خود می راند.

این خصوصیات در جاوید -  و توازنی که او میان شان بر قرار کرده بود- او را نامزد رهبری می کرد. او می توانست یکی از رهبران ارزشمند برای مردم خود و افغانستان شود. سواد اش را داشت ، اراده اش را داشت ، آرمان اش را داشت ، اعتماد به نفس اش را داشت ، سلامت روان اش را داشت ، جهان شناسی و زمانه شناسی اش را داشت ، زبان دانی اش را داشت ،جاذبه ی شخصیتی و کاریزمای اش را داشت ( این را دوست عزیزم عباس فراسو هم برای من نوشته بود).  

جاوید در آب رفت ، و با او امیدی بزرگ و بالنده نیز دود شد. در جاوید ما ترکیبی نادر از چیزهایی را از دست دادیم که معمولا در یک نفر جمع نمی شوند. یکی تکنوکرات است اما به سیاست علاقه یی ندارد. یکی سیاستمدار است اما سواد ندارد. یکی سواد فلسفی دارد و از پراگماتیزمی که مقتضای کار اجتماعی است بویی نبرده است. یکی در پی قدرت است اما برای مردم ارزشی قایل نیست. یکی مردم را دوست دارد اما از قدرت می گریزد. یکی اراده ی سیاسی دارد ، اما زمانه و جهان را نمی شناسد. یکی دنیا و زمانه را می شناسد ، اما سیاست را ساحتی پلید می داند. یکی به چیزهای خوبی رسیده ، اما پای اش بر لب گور است. یکی جوان است ، اما با خردمندی و دور اندیشی پنجاه سال فاصله دارد...

این را هم بگویم که جز رفتن خود جاوید یک چیز دیگر هم مرا سخت پریشان کرد : جاوید را عده ی اندکی می شناختند و مرگ او با سکوتی برگزار شد که تکان دهنده بود. برای من معنای اش این بود که جامعه ی ما از آمدن و رفتن خوب ترین های خود هم با خبر نمی شود. و این دردناک است.