رفتن به بهشت رفتن به کجاست؟

چند روز پیش در باره ی خود کشی فرزند شاه سابق ایران نوشتم.  آیا کسی که خود کشی می کند به بهشت می رود یا به جهنم؟ از میان انواع پاسخ هایی که به این سوال می توان داد ، پاسخی که هم به لحاظ دینی با احتیاط و تواضع همراه باشد و هم نسبتا معقول باشد این است : ما نمی دانیم. خداوند می داند.

آنچه ما می دانیم این است که جهنم جای بدی است و بهشت جای خوبی است. به بیانی دیگر ، اگر جهنمی هست جای بدی است و اگر بهشتی هست جای خوبی است. این را نیز می دانیم که کارهای  ِ بد  ما را به بهشت نمی برند. یعنی کسی نمی گوید که کارهای بد بکنید تا به بهشت بروید.  کارهای بد کدام اند؟ همه ی کارهایی که غیر اخلاقی باشند. کارهای غیر اخلاقی کدام هایند؟ حال ، به جای این که مشخص کنیم چه کارهایی غیر اخلاقی اند ، ببینیم اساسا اخلاقی و غیر اخلاقی – با هر تعریفی- چه وقت معنا پیدا می کنند. ما تحت ِ چه شرایطی می توانیم از اخلاق سخن بگوییم؟ این را کمی باز می کنم و آن گاه پی آمد این بحث را در برابر مساله ی بهشت و جهنم می گذارم:

اخلاق یک شرط  ِ حد اقلی ابتدایی و ساده دارد: ما برای این که اخلاق داشته باشیم باید اختیار داشته باشیم و بر اساس این اختیار بتوانیم دست به انتخاب بزنیم. مثلا نان ِ یک گدا را از دست او ربودن یک کار غیر اخلاقی است. این قضاوت اخلاقی/ غیر اخلاقی به خاطری برای ما ممکن شده که می دانیم وقتی که در برابر یک گدا قرار می گیریم که نانی در دست دارد و سخت محتاج آن است ما می توانیم دست به یک انتخاب آزاد بزنیم : می توانیم آن نان را از کف او برباییم و می توانیم آن را نرباییم. ربودن آن نان را غیر اخلاقی می دانیم و نربودن آن را اخلاقی.  اکنون ، اگر وضعیت این طور می بود که ما مجبور می بودیم فقط به فرمان غریزه ی خود عمل کنیم و آن نان را برباییم ، دیگر اخلاق بی معنا می شد. یک گرگ گرسنه شکم گوسفند شما را می درد ، اما شما آن گرگ را به بی اخلاقی یا بد اخلاقی متهم نمی کنید. چرا که می دانید ( و حد اقل دانش امروز ما همین قدر می تواند بگوید) که گرگ وقتی گرسنه باشد دو گزینه نمی شناسد. او فقط می داند که باید شکم خود را سیر کند و این کار را مطلقا بر اساس دستور غریزه ی خود انجام می دهد. یعنی از آن نوع اختیار ِ انتخاب آور که آدمی دارد در او خبری نیست. اگر من فقط بتوانم آن نان را از دست آن گدا بربایم و در این کار به صورت طبیعی مجبور باشم ، نمی توان کار مرا غیر اخلاقی دانست. همین طور اگر من اساسا این توان را نداشته باشم که آن نان را از دست او بربایم ، این نتوانستن من هم از سر ِ اخلاق نیست. از سر نتوانستن است.  آن بیت معروف به یاد آدم می آید که " نیش عقرب نه از پی  ِ کین است/ مقتضای طبیعت اش این است".

حال برگردیم به بهشت و جهنم. بهشت و نیکی و نیکوکاری و اخلاقی زیستن و اخلاقی عمل کردن در فرهنگ دینی  ما با هم می آیند. می گویند آدم خوب باش ، نیکوکاری کن ، اخلاقی زنده گی کن و اخلاقی عمل کن. آن گاه پاداش ات بهشت است. این سناریوی دل پسندی است. اما به همین سناریو که سخت تر نگاه کنیم با مسایل تامل انگیز دیگری رو به رو می شویم. مایه ی اصلی این یادداشت هم از همین جا رخ می نماید. شرح اش می دهم:

 بهشت بنا به تعریف پاداش فوق العاده و بی نیاز کننده یی است. بهشت جایی است که در آن کاستی های دنیا را نمی بینیم. نعمت ها فراوان اند و بهره وری از این نعمت ها بی حد. آدم ها در بهشت تطهیر می شوند و در دام خطا و گناه نمی افتند. در بهشت نه نزاع و کین و آزار و حسد و نیرنگ و دروغ و فساد است و نه اسباب پدید آورنده ی آن ها. بهشت آرمان شهر ِ کمال و روشنی و آرامش است. بهشتیان در چنین جایی جاودانه می شوند.

اکنون ، به روشنی می توان دید که بهشت محیطی صد در صد غیر اخلاقی است. چرا که بنا به تعریف بهشت نمی تواند جایی باشد که در آن آدم بتواند کارهای ضد ِ اخلاقی کند. و وقتی که آدم نتواند یعنی اساسا امکان اش را نداشته باشد که کارهای ضد ِاخلاقی کند ، کار اخلاقی هم معنای خود را از دست می دهد. در دنیا شما اگر نان گدایی را از دست اش بربایید کاری غیر اخلاقی کرده اید و اگر آن را – حتا در صورت نیازتان-  نربایید پرهیزگاری اخلاقی از خود نشان داده اید. اما در بهشت اصلا گدایی نیست و شما به نان نیازی ندارید تا در برابر چنین وضعیتی قرار بگیرید. در نتیجه وضعیتی به وجود نمی آید که اخلاق شما در آن آزموده شود. در بهشت شما فقط یک گزینه دارید و آن گزینه ی نیک بودن و نیاز نداشتن و بر سر دو راهی ها قرار نگرفتن است.

با این حساب ، وقتی که ما بهشت را همچون پاداشی فوق العاده و بی نیاز کننده در برابر آدم ها می گذاریم ، در واقع به آن ها می گوییم : " اگر می خواهید از شر رنج ها و تنگناهای  ِ اخلاق خلاص شوید ، کارهایی کنید که در نتیجه ی آن کارها شما را به یک محیط صد در صد عاری از اخلاق ببرند. نام آن محیط غیر اخلاقی هم بهشت است".  در این جا به یک ناسازگاری وحشت ناک می رسیم. به این شرح:

از یک سو مردم را به زیستن و عمل کردن اخلاقی دعوت می کنیم و در عین حال ، و از سویی دیگر ، به آن ها نوید می دهیم که در نتیجه ی زیستن و عمل کردن اخلاقی به جایی خواهند رفت که در آن از شر ِ اخلاق و تنگناها و رنج های آن خلاص خواهند شد. یعنی در آن جای بهتر ، در بهشت ، از اخلاق خبری نیست. نتیجه این می شود : اخلاقی زنده گی کن و اخلاقی عمل کن تا در فرجام از شر اخلاقی زیستن و اخلاقی عمل کردن خلاص شوی. معنای چنین سخنی جز این نیست که " اخلاقی بودن" اساسا چیز مطلوبی نیست و شیوه ی زیست و عمل کسانی است که به خاطر گرفتار آمدن در دنیای کاستی ها ناگزیر شده اند به آن تن بدهند. پی آمد ِ این نگرش ابزاری به اخلاق  رواج یافتن ِ بیشتر کارها و روش های غیر اخلاقی است. چرا که در این صورت هر کس می تواند با خود بگوید :" اگر بهشت به عنوان خوب ترین منزل مقصود جایی است غیر اخلاقی ، چه طور است من از خیر آن نسیه بگذرم و بهشتی نقد در همین دنیا بر پا کنم؟". عملا هم همین طور شده. هر کس چنان سر گرم بنا کردن بهشت این دنیایی خود است که بحث از اخلاق انسانی هیچ به گوش آدم خوش نمی خورد.