میان ماه ِ من تا ماه ِ گردون

دوست عزیزی به نام اجمل مرا به خاطر نوشتن یادداشتی در باره ی " ابوذر غزنوی" متهم به " قوم بازی" کرده است. به نظر من این مساله خیلی مهم است و می خواهم در این مورد با دوستان گفت و گو کنم.

این دوست گرامی قوم بازی را در مقابل ملی گرایی گذاشته است و این تقابل البته تقابل معقولی هم هست. آدمی که قوم بازی می کند ملی گرا نیست و آدمی که ملی گرا است قوم بازی نمی کند. اما این صورت ِ بسیار کلی و مجمل ِ مساله است. وقتی که وارد جزئیات شویم و نگاهی دقیق تر بر بافت پیچیده ی این مساله بیندازیم ، رویه ها و باریکی های دیگر آن را هم خواهیم دید. به این شرح: 

ما برای رسیدن به ملی گرایی یا اندیشه ی ملی باید از قوم گرایی و قوم بازی عبور کنیم. اما این کار به یک خیز نمی شود. چرا که میان قوم گرایی و ملی گرایی ساحت ِ میانه ی گسترده یی هست که باید با حوصله ی تمام پیموده شود. نه فقط خودمان باید حوصله ی پیمودن این فاصله را داشته باشیم ، که هر وقت دیدیم دیگران هم در این راه گام می زنند باز حوصله داشته باشیم و بگذاریم آنان با تانی و تامل به راه خود ادامه بدهند. اما این ساحت میانه ی گسترده که می گویم چیست؟

این ساحت میانه همان گستره ی تجربیات تاریخی هر کدام از ماست. این ساحت میانه در بر گیرنده ی همه ی خرده تعاملاتی است که در متن فرهنگ محلی و بافت اجتماعی ِ خاص هر کدام از ما وجود داشته اند و هنوز وجود دارند. ما برای رفتن به سوی ملی گرایی نمی توانیم همه ی این تجربیات و خرده تعاملات را – که سازنده ی هویت جمعی مایند- کاملا ترک کنیم و پشت سر بگذاریم. ما به هر سو که عزیمت کنیم از درون این تجربیات و خرده تعاملات عزیمت خواهیم کرد. فرض کنید دو قوم در افغانستان هستند که بناست به سمت ملی گرایی حرکت کنند. یکی تجربه ی قتل عام شدن دارد و دیگری این تجربه را ندارد. این تجربه های متفاوت بر سرشت و آهنگ ِ حرکت این دو قوم به سوی ملی گرایی تاثیرات متفاوتی خواهند داشت. به این می ماند که به دو نفر بگوییم که از خانه های کهنه ی خود بیرون بیایند و به خانه ی دیگری کوچ کنند که نوتر و بهتر است. حالا شما می توانید به خرده تعاملاتی که هر یک از این دو با محیط خانه های ی قدیمی خود داشته اند فکر کنید. مثلا از این دو نفر آن یکی که لنگ است قطعا عصای خود را هم با خود برخواهد داشت و به خانه ی جدید خواهد آورد.

در افغانستان ملی گرایی وقتی معنای درستی می یابد که ساکنان این کشور ( و به طور خاص روشنفکران اش) از موضعی همدلانه به تجربه ها و خرده تعاملات زنده گی همدیگر نظر کنند و به آن ها احترام بگزارند. ما باید با واقعیت های زنده گی همدیگر کنار بیاییم و در متن همین واقعیت ها طرحی از ملی گرایی عرضه کنیم که اگر هم بسیار درخشان نبود واقعی تر از توهمات کسانی باشد که می خواهند از آسمان مدینه ی فاضله نازل کنند. مثالی بدهم :

من هزاره ام. قوم هزاره در افغانستان نسل اندر نسل میراث دار تجربه ی تحقیر شده گی و ستم دیده گی بوده است. این ساخته ی خیال من نیست. حقیقتی است که گواهان بسیاری مکتوب اش کرده اند و نمونه های زنده اش هم هنوز در چار طرف ما فراوان اند. من در متن چنین تجربه یی متولد شده ام و همه ی خرده تعاملات زنده گی ام لحظه به لحظه با این تجربه ی تاریخی و اجتماعی آمیخته بوده است. من "هزاره ی موش خور" ام و بینی ام ( که مثل هر بینی ِ دیگر فقط بینی است و ابزار تنفس) همواره مایه ی تمسخر و تفریح هم وطنان ام بوده است. لهجه ام پیوسته سبب ریش-خند شدن ام بوده و در جامعه از کم ترین امکانات برای رسیدن به منزلتی برابر با دیگران بهره مند بوده ام. حال ، تردیدی هست که این تجربه ی هم تاریخی و هم روزمره برای من درد آور بوده باشد؟ قصه ی این تجربه ی دردناک را ممکن است گاهی دیگران هم شنیده باشند. اما شنیدن قصه کجا و تجربه ی زیسته کجا؟ در این وضعیت ، کسی پیدا می شود به نام عبدالعلی مزاری. او می گوید من این وضعیت را قبول ندارم. من می گویم این مردکه دیوانه است. یعنی چه که این وضعیت را قبول ندارد؟ مگر جز این وضعیت چیز دیگری هم ممکن است؟ بعد او بر سیستمی که هم مرا تحقیر کرده و هم ایمان من به امکان تغییر را از من ستانده است ، بر می شورد. رفته- رفته دل من هم گرم می شود و در من هم حسی از عصیان در برابر نظام تحقیر و ستم جوانه می زند. کم-کم باور به خودم را باز می یابم و امکان تغییر وضعیت برای من هم به چیزی قابل دسترس تبدیل می شود. ناگهان در می یابم که آنچه تحقیر را کار آمد می کند قدرت خود تحقیر نیست ، بل تحقیر پذیری من است. این است که تصمیم می گیرم تحقیر را نپذیرم و در چشم ستمگر نگاه کنم و بگویم : تحقیرم کن ، به زندان ام بینداز ، تیر باران ام کن ، با تانک از روی جنازه ام عبور کن ، خانه ام را آتش بزن و ... اما بدان که من تحقیر ات را نپذیرفته ام و فردا فرزندان ام نیز همین سخن را به تو خواهند گفت.

اکنون ، مساله این نیست که عبدالعلی مزاری آدمی دموکرات بود یا نبود. مساله این نیست که او در ویرانی کابل سهم داشت یا نداشت. مساله اصلا این نیست که او آدمی خوب بود یا آدمی بد. این پرسش ها در متن یک تجربه ی دیگر مطرح می شوند نه در متن تجربه ی من. در تجربه ی من عصیان بر نظام سلطه ی تحقیر و ستم اصل بود و نه دموکراسی و نه افتخارات "وطن عزیز ما افغانستان" ( که در آن برای من سهمی نبود) و نه این که فردا اقدامات عبدالعلی مزاری از محک ِ آزمون های حقوق بشری سر بلند بیرون خواهد آمد یا نه. وقتی که خانه ی مرا سیل می برد و دیگران کف می زنند و می خندند من با خودم فکر می کنم : چه طور است که خانه ی همه گان را سیل ببرد و آن گاه همه با هم کف بزنیم و بخندیم.

ابوذر غزنوی هم – با همه ی عیب هایی که داشت- یک مزاری کوچک بود. من یادم هست که ابوذر می گفت : " اگر همه ی هزاره ها – تا آخرین نفر- در راه به دست آوردن حقوق انسانی خود نابود شوند باکی نیست". من این سخن ابوذر را قبول ندارم. اما می دانم که همین روحیه بود که باورهای شکسته ی مردم مرا کمی ترمیم کرد و هزاره ها را از شرمساری و سر افکنده گی ای که پاره ی از ذات و هستی شان شده بود بیرون آورد.

حال ،اگر من به سوی ملی گرایی می روم دقیقا به این خاطر است که اعتماد به خودم را باز یافته ام و فکر می کنم در ملی اندیشی و ملی گرایی نابود نمی شوم. دیروز که با روحیه یی ویران ، اعتماد به نفسی در هم شکسته و نگرشی  سرشار از حس حقارت زنده گی می کردم نمی توانستم ملی گرا باشم ، چون ملی گرایی معنایی نداشت. ملی گرایی مفهومی ایجابی و مثبت است و از دل ترس و بی اعتمادی پدید نمی آید. حالا می بینید که همان چیزی که ممکن است از منظر شما " قوم بازی" جلوه کند ، برای من ایستگاهی برای عزیمت به سوی ملی گرایی است؟ ما می توانیم از راه های مختلف به سوی ملی گرایی عزیمت کنیم ، به شرط آن که همدیگر را قبول کنیم و به تجربه ها و خرده تعاملات ِ زنده گی های متفاوت همدیگر احترام بگزاریم.

مورد احمدشاه مسعود را در نظر بگیرید. اکثر تاجیک ها مسعود را قهرمان ِ خود و بل قهرمان ملی می دانند.  بدترین و ابلهانه ترین واکنش نسبت به این نگرش تاجیک ها این است که فکر کنیم تاجیک ها احمق اند که او را قهرمان می دانند. ممکن است برای من مسعود قهرمان نباشد و حتا قهرمان منفی باشد. اما خوب است لحظه یی پای مان را در کفش تاجیک ها کنیم و از منظر آنان هم به قضیه نظری بیندازیم. مسعود کسی بود که با هوش بسیار و پشتکار فوق العاده و ایمان به ظرفیت تاجیک ها مسیر زنده گی سیاسی تاجیک ها را برای همیشه تغییر داد. او به تاجیک ها یاد داد که اگر نمی خواهند به منقرض شده های سیاسی تاریخ بپیوندند ، به او بپیوندند و برای بهروزی خود مبارزه کنند. حالا انتظار دارید که تاجیک ها قبر مسعود را آتش بزنند؟

من در مورد حاکمیت پشتون ها هم اعتقادی دارم که بسیاری ها را از من می رماند. من به دوستان ام می گویم که باید تلاش پشتون ها برای انحصار قدرت را همدلانه درک کرد. نه به این خاطر که پشتون ها برتر اند یا صلاحیت بیشتری برای حاکمیت دارند. بل به این خاطر که پشتون ها برای چند قرن در این کشور تجربه ی حاکمیت بلا منازع انحصاری داشته اند و دست برداشتن از چنین روندی هر چه باشد آسان و شیرین نیست. می گویم که نباید انتظار داشت که روحیه ی آن کس که از دست می دهد و آن کس که به دست می آورد یکی باشد. به بیانی دیگر ، اقوام دیگر افغانستان هر قدر هم که در خواست ِ مشارکت در قدرت محق باشند ، باید به جای رویکردهای انعطاف ناپذیر و خصمانه رویکردی همدلانه نسبت به انحصارگرایی پشتون ها داشته باشند. عزیمت پشتون ها به سوی دموکراسی و حقوق شهروندی برابر برای همه ، از درون تجربه یی می گذرد که برای دیگر اقوام افغانستان شناخته نیست.

  

ما نباید در پی آن باشیم که وقتی کسی وارد منزل ملی گرایی می شود مثل یک صفحه ی سفید کاغذ باشد. کافی است این آدم صمیمانه به گفت و گو و منطق احترام بگزارد و ذهن اش بر روی روایت های متفاوت و نقدهای آرام یا تند باز باشد.

اکنون ، نسخه یی از روشنفکری هست که بر اساس آن وظیفه ی روشنفکر عبور از خط ها و آن گاه پاک کردن خط هایی است که از شان عبور کرده است. با این روش روشنفکر از ساحت ِ آشنای زنده گی عوامانه بیرون می رود و با سرعت هم بیرون می رود. این حسنی دارد . چرا که ایستادن در بیرون یک نظام فکری یا اعتقادی و سیاسی به آدم فرصت خوب نگاه کردن می دهد و این امکان را فراهم می کند که آدم بتواند به سوژه ی خود با دیدی نقادانه نظر کند. اما خروج سریع از ساحت های آشنا یک خطر بزرگ هم دارد و آن ترک این ساحت ها بدون شناختن شان است. همین مفهوم ِ " قوم گرایی" را در نظر بگیرید. در عالم روشنفکری ما قوم گرایی چیز بدی است. من هم فکر می کنم قوم گرایی چیز بدی است. اما نباید قوم گرایی را تبدیل به  یک " زباله دانی" بزرگ کرد و همه چیز را در آن انداخت. هر سخنی که از تجربه ی یک قوم برود لزوما قوم بازی و قوم گرایی نیست.  نباید به هر سخنی در این مورد نام قوم گرایی داد. چرا که این کار همان زباله دانی ساختن است. بیشتر مردم فکر می کنند که آنچه در زباله دانی انداخته شده بد و بی ارزش است نه این که آنچه بد و بی ارزش است باید به زباله دانی انداخته شود. ما وقتی در برابر زباله دانی قرار می گیریم با خود نمی گوییم : بگذار ببینم در این جا چه چیزهایی خوب و به درد بخور هستند و چه چیزهایی زشت و بیکاره اند. فرض ما این است که بودن یک چیز در زباله دانی خود بهترین دلیل بر زشت و بی کاره بودن آن چیز است. به این ترتیب وقتی در جایی خواندیم که مثلا " من ازبک ام و ازبک ها را دوست دارم" آن گاه ممکن است آن را به زباله دانی " قوم گرایی" بیندازیم و چیزی را که بیان یک تجربه ی کاملا مشروع است به یک چیز بی ارزش و حتا بد تبدیل کنیم.