چراغ ِ زرد

گاه بعضی نشانه های تکنیکی بیشتر به ما می گویند که در درون یک جامعه چه می گذرد تا نشانه های سیاسی. این یادداشت در باره ی "چراغ ِ زرد" است، در باره ی آن نشانه ی ترافیکی/ راننده گی که در فاصله ی تبدیل شدن چراغ سبز به چراغ سرخ روشن می شود.

وقتی چراغ سبز است، شما می توانید عبور کنید. اگر چراغ سرخ باشد، باید توقف کنید تا دو باره چراغ سبز شود. اما معمولا چراغ سبز فورا به چراغ سرخ تبدیل نمی شود. اول چراغ سبز برای لحظه ی کوتاهی به چراغ زرد تبدیل می شود و بعد به سرخ.

به این بر می گردم.

اکنون، به یک ماجرای دیگر شهری بپردازیم. به لوحه ها و نام های سرک ها و جاده ها. در کابل، کمیسیونی هست که قرار است سرک ها و جاده ها را نامگذاری کند. چیز بدی نیست. کابل پایتخت مملکت است و "شهر" است. اگر قرار باشد این شهر یک شهر امروزین و قرن بیست و یکمی باشد، باید سرک هایش نام داشته باشند. عجالتا، بپذیریم که هر اسمی که این کمیسیون بر سرک های پایتخت بگذارد، درست و پذیرفتنی است. یعنی می توان به راحتی از این گردنه عبور کرد. اما از یک چیز دیگر نمی توان به همین ساده گی عبور کرد: از این که اساسا "سَرَک" چیست. تعجب نکنید. اول باید سر ِ این توافق شود که به چه چیزی "سَرَک" می گوییم (این را می توانید به جاده و خیابان و... هم تعمیم بدهید). مثالی بدهم:

فرض کنید یک جای را سی سال پیش سیل برده و مردم از همین مسیر سیل برده گی ِ شیب دار رفت و آمد کرده اند و مسیر خوب کوبیده شده. آیا این سرک است؟ یک راه دیگر هست که برای عرض ِ یک موتر جا دارد. آیا این سرک است؟ آن مسیر دیگر که پهنای اش می تواند چهار موتر را در عرض ِ هم جا بدهد، چیست؟ آیا سرک ِ خاکی هم سرک است یا فقط به سرک پخته سرک می گویند؟ یا عکس اش درست است و فقط سرک خاکی را باید سرک گفت؟ آیا سرکی که چاله ها و چقری هایش در مواقع بارنده گی نیم متر آب می گیرند، هم سرک است؟ شاید بپرسید که فایده ی پرسیدن این سوال ها چیست. حالا می گویم:

 تصور کنید که صبح چهارشنبه یک هفته است. دو ساعتی است باران باریده. شما در این طرف یکی از سرک های پایتخت هستید و می خواهید به آن طرف اش بروید. اما نمی توانید. چرا؟ برای این که در بین سرک نیم متر آب ِ گل آلود و اندوده از کثافت ایستاده و ده ها موتر سراپا گِل و گند در میانه ی این دریای کوچک به سختی ونگ می زنند، اما جایی برای رفتن نیست. حالا در این وضع، شما به یاد بیاورید که اسم این سرک چیست. ممکن است اسم اش سرک عبدالرحمان خان باشد. ممکن است اسم اش سرک شهید احمد شاه مسعود باشد. ممکن است اسم اش سرک شهید عبدالعلی مزاری باشد. ممکن است اسم اش سرک حفیظ الله امین باشد. ممکن است اسم اش سرک امیر علیشیر نوایی باشد. مهم نیست اسم این سرک چیست. مهم این است که اساسا سرک چیست و چه کار باید بکند.

حالا حتما با خود می گویید: "این نمی فهمد. نمی فهمد که اسم ها دلالت های ارزشی، هویتی و اجتماعی دیگر هم دارند."

شما حق دارید این را بگویید. اما می دانید که این سخن تان از یک منظر ِ سیاسی بیان شده. البته به معنای ِ خیلی عریان و فوری اش سیاسی نیست. اما از این جهت سیاسی است که معنا دار بودن ِ اسم ِ یک جاده  را از این جهت ارزیابی می کند که این اسم در روابط اجتماعی ما چه وزنی دارد. یک نگاه تکنیکی تر، بیشتر به این می پردازد که مثلا آن سرک ِ پیش گفته (با هر اسمی) اساسا "سرک" هست یا نیست و کارکرد یک سرک را دارد یا ندارد. به عبارت دیگر ما گاه به کارکرد ِ اسم " سرک ِحفیظ الله امین" بیشتر توجه می کنیم و گاه به کارکرد ِ خود "سرک حفیظ الله امین". توجه اول سیاسی است و توجه دوم تکنیکی. و صد البته این هر دو به صورت خالص هرگز از هم جدا نمی شوند.

حال، تصور کنید که اسم یک خوراکه فروشی" فروشگاه ِ خورشید" باشد. فرض کنید وقتی که وارد این فروشگاه می شوید می بینید که از هر طرف تار ِ جولاگک آویزان است، ده ها موش ِ نترس در چهار سو جولان می دهند، بر مواد غذایی بدون سرپوش یک انگشت خاک نشسته، همه ی مواد ِ تاریخ دار تاریخ گذشته اند و بوی مشام آزاری فروشگاه را تسخیر کرده (بوی تسخیر می کند؟). چه کار می کنید؟ سودای تان را می خرید و فردا و پس فردا و روزهای دیگر باز به این فروشگاه بر می گردید؟ بعید است چنین کاری بکنید. بعید است اسم ِ "فروشگاه خورشید" بتواند شما را متقاعد کند که دیگر با آن "محل" طوری تعامل کنید که با یک "فروشگاه" تعامل می کنید. شما از یک فروشگاه مواد خوراکی (اسم اش هرچه باشد)، انتظار دیگری دارید. چرا چنین است؟ چرا وضعیت ِ تکنیکی یک سرک و وضعیت ِ تکنیکی یک فروشگاه در ما واکنش های متفاوتی بر می انگیزند؟ به این معنا که وضعیت یک سرک (مثلا سرک بابای ِ ملت) هر قدر خراب هم باشد، باز برای ما مهم است که اسم آن سرک همچنان "سرک بابای ِ ملت" باشد؛ اما اگر وضعیت یک خوراکه فروشی بسیار خراب باشد، آن گونه که در بالا دیدیم، دیگر برای ما مهم نیست که اسم اش "فروشگاه خورشید"باشد یا هر اسم دیگری.

موضوع این یادداشت پاسخ دادن به این سوال نیست. موضوع این یادداشت، فراموش کردید؟، چراغ ِ زرد است. به این شرح:

به هر دلیل یا علتی که اسم ِ فلان سرک را "سرک ِ شهید" گذاشته ایم ( این یک مثال است)، پشت ِ این نامگذاری یک ملاحظه ی غیر تکنیکی بوده است. یعنی آن ملاحظه ملاحظه ی سیاسی بوده. حال، اگر شما از یک شهروند بپرسید که به نظر او ما بر وضعیت ِ تکنیکی این "سرک ِ شهید" بیشتر تمرکز کنیم خوب است یا بر وضعیت سیاسی ِ نام اش، آن شهروند می تواند " فعلا" به نحو کاملا معقولی از هر دو وجه این مساله دفاع کند (این قید "فعلا" را فراموش نکنید، چون قید بسیار مهمی است). آنچه در این میان غیر قابل دفاع است این است که کسی بگوید این "سرک ِ شهید" حتا اگر صد سال دیگر هم در وضعیت تکنیکی خرابی بماند، مهم نیست و فقط این مهم است که اسم اش "سرک شهید" بماند. می گویید کی به مساله ی "چراغ ِ زرد" می رسی؟ همین حالا:

ببینید، چراغ زرد یک منطق عملی ِ مهم دارد. اگر چراغ سبز فورا سرخ شود، ممکن است راننده هایی که در فاصله ی کمی با چراغ قرار دارند نتوانند توقف کنند و اگر توقف کنند ممکن است "تصادف" شود. چراغ زرد در واقع به این راننده ها مجال می دهد که از چراغ سبزی که مدت سبز بودن اش تمام شده عبور کنند و مجبور نباشند به هر قیمتی، در یک چشم به هم زدن، موتر خود را در برابر چراغ سرخ کاملا متوقف کنند. چراغ زرد یعنی اجازه ی عبور برای کسی که "ناگزیر" باید عبور کند. چراغ ِ زرد یعنی این که "فعلا" عبور کن، چون نمی توانی توقف کنی، اما اگر کمی دیرتر می آمدی و چراغ سرخ می بود، نباید عبور می کردی. با این حساب، چراغ ِ زرد یعنی مجال ِ عبور ناگزیر.

اکنون، به نظر من، در یک جامعه ی سالم وقتی مثلا در باره ی یک سرک درون شهری فکر می کنیم باید تمرکز اصلی مان بر وجه ِ تکنیکی این سرک باشد و نه بر دلالت های سیاسی اش. یعنی کارکرد ِ یک سرک باید به مراتب برای ما مهم تر باشد، تا اسم آن سرک. به بیانی دیگر، در این مواقع ما باید به نگرش تکنیکی چراغ سبز نشان بدهیم و به نگرش سیاسی چراغ سرخ. یعنی اولی را تایید کنیم و دومی را متوقف. اما اگر از تجربه های خود و دیگران هیچ آموخته باشیم، یک چیز دیگر را هم باید بدانیم و آن این است که تنها بر چراغ سبز و سرخ نمی توان تکیه کرد. به چراغ ِ زرد هم نیاز داریم. معنای چراغ ِ زرد در این جا این است:

در کشوری مثل افغانستان، "فعلا" به دلایل کاملا عملی نیاز داریم که بعضی ملاحظات سیاسی را اجازه ی عبور بدهیم. وضعیت مطلوب تر همان است که در آن ملاحظات تکنیکی وزن بیشتری بیابند و ملاحظات سیاسی بیشتر به حاشیه رانده شوند، اما "فعلا" باید چراغ ِ زرد ملاحظات پراگماتیک خود را روشن نگه داریم و پشت چراغ های مطلق سبز و سرخ سنگر نگیریم. ما برای جلوگیری از "تصادف" های مرگبار به مجال چراغ زرد،

گیرم برای مدتی، نیاز داریم.

چراغ ِ زرد نه رخصت عبور دایمی است و نه دستور توقف دایمی. فرصتی است در میانه. مجالی است برای عبور ِ ناگزیر در موقعیتی ناگزیر. جوامعی که چراغ زرد ندارند، چراغ های سبز و سرخ شان (بخوانید دگماتیزم ایدئولوژیک شان) به تساوی فاجعه می آفرینند. چراغ زرد یعنی مجال "گذشت" هنگامی که باید گذشت.