میوه ی عشق در ترازوی عقل

بگفت: آنجا به صنعت در چه کوشند؟

بگفت: اندوه خرند و جان فروشند 

امروز روز والنتاین بود – یوم العشاق.  نقل شده که امپراتور روم دستور داده بوده که جوانان مجرد بمانند تا بتوانند در لشکر او برزمند. ظاهرا عقیده ی رایج آن بوده که ازدواج سبب می شود که مردان جوان سربازان خوبی نشوند. یکی از قدیسان به اسم والنتاین ( که در آن هنگام کشیشی بوده) به صورت مخفیانه امور ازدواج جوانان را سامان می بخشیده و با این کار خود دستور امپراتور را نادیده می گرفته است. برای او حکم اعدام می دهند. او در شب ِ اعدام خود به دختری که خود دل بسته اش بوده یادداشتی می فرستد و در آن می نویسد : " از طرف والنتاین ات". این البته فقط یک روایت از والنتاین و ریشه های تاریخی آن است.  اکنون ، البته والنتاین هم به لحاظ شکلی و هم از نظر مفهومی با اشکال و معناهای اولیه ی خود متفاوت شده است.

ما روز والنتاین نداریم اما ادبیات ما پر است از عشق. بارزترین نمونه ی عشق ، عشق یک آدم  به آدمی دیگر است. اما دقیقا همین ملموس ترین نسخه ی عشق ِ انسانی است که در فرهنگ ما هرگز به آسانی نمی توان در باره اش سخن گفت. آنانی هم که توانسته اند  از همین عشق ِ زمینی ( گویی آسمانی اش هم هست!) سخن  بگویند این کار را به مدد ِ اقتدار ِ ادبی خود کرده اند. در مثل سعدی می توانست غزل های لطیفی بسراید ، اما یک فرد عادی نمی توانست با زبانی نا پیراسته و درشت بگوید که فلان زن یا مرد را دوست می دارد. سخن گفتن از عاشقی افراد عادی را رسوا می کرد ، اما برای بزرگان شهرت ِ ادبی ِ بیشتر می آورد. شاید علت اش هم این بود که عشق ِ فرد عادی مصداق عینی داشت و به یک فرد مشخص با نام و نشانی ِ مشخص اشاره می کرد ، اما عشقی که مثلا سعدی از آن سخن می گفت از یک سو اشاره به عشقی عام داشت و از سویی دیگر به تفسیرهای مجازی هم راه می داد. مرتضی مطهری کتابی دارد با عنوان "تماشاگه راز" و در آن جهدی بسیار کرده تا نشان بدهد که شعرهای حافظ بی استثنا به ملکوت متصل اند و پیوندی با عالم خاکی و عشق های زمینی ندارند. این که بعضی زلف و رخ و خال و چشم و ابرو و قامت در غزل فارسی را این قدر تفسیر نمادین کرده اند و هر کدام از این کلمات را به چیزی ورای ِ دنیای روزمره پیوند زده اند  نیز از این رو است که می خواسته اند از به رسمیت شناختن ِ دولت عشق ِ زمینی بپرهیزند. از قضا این تدبیر هم نتیجه ی معکوس داده است و آن مشروعیت یافتن این مفاهیم و اجازه ی ورود ِ گسترده ی شان به قلمرو گفتار ِ عمومی مردم است.

وجه بسیار جالب ِ دیگر عشق در فرهنگ ما پاسخی است که به سوال " عشق چیست؟" داده اند و هنوز هم پاسخی غالب و تک تاز است. آن پاسخ این است : عشق جنون است. گفت : با هر کمال اندکی آزاده گی خوش است/ گیرم که عقل کل شده ای بی جنون مباش. در این جا جنون همان عشق است که در برابر عقل نهاده شده. بزرگترین نماد ِ عاشقی در ادبیات فارسی "مجنون" است. نظامی در منظومه ی " خسرو و شیرین" در باره ی " فرهاد" بسیار چیزها می گوید و از آن جمله اشاره ی او به " مهندس" بودن فرهاد است. اما آنچه فرهاد را در فرهنگ ما مشهور کرده آن پاره از کارش هست که عطش ِ جنون طلبانه ی ما در عرصه ی عشق را سیراب می کند : کندن ِ کوه با تیشه.

این تقابل عشق و عقل در فرهنگ ما از هر کجا آمده باشد هم به عقل ضربه زده است و هم به عشق. عجیب آن است که عشق را بی حمایت عقل به میدان هزاران چالش می بریم و وقتی این عشق با سر ِ شکسته و دهان ِ خون آلود از میدان برگشت فریاد مان به آسمان بلند می شود. گویی انتظار دیگری هم می شد داشت. این همه ناله از " جفای ِ یار " که در فضای فرهنگی ما طنین انداز است و ادبیات عاشقانه ی ما را پر کرده علتی جز این ندارد که فکر می کردیم یار ِ ما نمی تواند جفا کند چون او مغز و روان و قلب ِ آدمیزاده گان را ندارد و از کیهانی دیگر ، از جایی برتر ، نازل شده است. می توان به کسی که دوست اش داریم بگوییم : " من چون بسیار دوست ات دارم عقل ام را به صورت بیست و چهار ساعته در خدمت ِ محافظت از رشد و سلامت ِ این عشق می گمارم. اگر دیدی که این محافظ گماشته بیست و چهار ساعت بیدار است ناراحت نشو. او فقط وظیفه اش را انجام می دهد". ما در عوض ، از چنین برخوردی پرهیز می کنیم چون فکر می کنیم وقتی پای جنون در میان نباشد عشقی هم در کار نیست.

از طرفی دیگر ، عشق حتا در بهترین حالت ِ خود سرشار از " خواسته ها " است. ما می خواهیم فاصله ی میان ما و آنچه در وجود و زنده گی ِ محبوب مان هست کم شود. می خواهیم به نحوی ( به هر نحوی) از آنچه در محبوب مان می پسندیم " بهره مند" شویم. اگر چنین باشد – و من فکر می کنم که چنین است- آن گاه عشق به صورتی دیالکتیک در پی ِ تراشیدن و حتا نابود کردن خود است. چرا؟ برای این که اگر شما بخواهید عاشق بمانید باید به خواسته های هدف گرفته شده در وجود و زنده گی محبوب تان نرسید. چرا که یک "خواسته" تنها پیش از آن که در دسترس مان قرار بگیرد خواسته است. رسیدن به یک خواسته به معنای پایان یافتن خواستن است.  این واقعیت را عقل پیش چشم ما می نهد و از ما می خواهد که پیامدهای ناگزیر ِ چاراسپه تاختن های خود به سوی مقصد را از نظر دور نداریم.

بعضی از زنان و مردانی که عاشق هم می شوند و با هم ازدواج می کنند گاهی با تجربه های دل شکنی روبرو می شوند. مثلا زن پس از مدتی در می یابد که دل ِ همسر اش برای عشقی دیگر می تپد. با خود می گوید: " این چه طور ممکن است؟ آیا او به من دروغ می گفت که می گفت عاشق ام هست؟". ممکن است پیش از ازدواج دروغ نگفته باشد ، اما سخن بر سر اکنون است که عاشق در دوزخ ِ وصال از خواب جنون بیدار شده و برای بازگشت به آن جنون ِ از دست رفته باز می خواهد عاشق باشد. عاشق کسی که اینجا و در کنارش نیست ، شیدای آروزیی فعلا دورترک .

به این جا که می رسیم بیشتر احساس می کنیم که تعریف عشق به مثابه ی جنون را دور بیندازیم و سهم ِ عقل را در دوست داشتن بیشتر کنیم.  قرارداد ِ وفا و راستی بستن یکی از این تصمیم های عاقلانه است. .  وفا در خود عشق نیست. راستی هم در خود عشق نیست. این ها از تشخیص های مهم عقل اند. مبنای این موضع این است :

من دیگر عاشق نیستم ، اما امیدوارم وفا و راستی و پایداری اخلاقی بتوانند مهری دیگرگونه میان ما بیافرینند که در آن از جنون خبری نباشد.

***

من به یاد دارم که وقتی صنف نه بودم پدرم در کتایچه ی یادداشت ام این بیت را نوشته بود :

به هیچ یار مده خاطر و به هیچ دیار

که بر و بحر فراخ است و آدمی بسیار

اما حالا فکر می کنم که مشکل در دادن " خاطر" به یاری و دیاری نیست. مشکل در این است که  اولا ندانیم که نمی توان خاطر به همه ی یار ها و دیار ها داد و یار این همه یار و دیار ماند  و ثانیا  نفهمیم که دادن خاطر به یارها و دیارهای فراوان همان تعطیل کردن خرد و داوری آن است. شاید خردمندانه تر آن باشد که از غار ِ گریز از آدم ها بیرون بیاییم اما راهی ِ دشت ِ جنون هم نشویم  و در میانه ها خانه ی متواضعانه یی بسازیم از وفا و راستی و دروازه ی این خانه را بروی مهر ِ عاقلانه ی آدم های دیگر هم نبندیم.