در سلسله ی توضیح ها

 به دوستی که با نام " گروه ساربان" نظر گذاشته است. نوشته اید:

"من در این نوشته سعی می کنم اشکالاتم را ریزتر و البته مشخص تر بیان کنم. چون هرچند در ظاهر شما اقدام به پاسخگویی کردید، اما من جوابم را نگرفتم. و امید آن دارم که این رویکرد لطمه ای به برداشت کلی من از جواب شما وارد نکند.
در پاراگراف دوم جایی گفته اید "ما هر کاری بکنیم آخر سر از عقل و سنت و اجماع در می آوریم. حتا گمان من این است که عقل وسنت و اجماع را هم که در یک بافت اجتماعی بگذاریم همه یکی می شوند" و بعد از آن آورده اید "قرآن هم در نهایت در تعامل عقل و سنت و اجماع ِ زمانه به تحلیل می رود." حال مشکل من این است که نمی توانم این دو جمله را در کنار هر از شما قبول کنم! در جمله اول از اتحاد منابع حرف زدید ولی در جمله دوم گفته اید که قرآن به تحلیل میرود، و یا به عبارتی خوانش آن را زیر سوال برده اید.
مثالی که در پاراگراف 3 آورده اید مبتنی بر جهان بینی ایدئالیستی می بینم. اینکه حقیقتی فارغ از ذهن و در تم ضعیفترش فارغ از زبان وجود ندارد، ته مایه فلسفه ایدئالیستیست. من با این نوع نگاه به وجود اعتقادی ندارم. از نظر من حتی کمیات فیزیکی مثل همان سنگی که از آن نام بردید، فارغ از دستگاه اندازه گیری، در مثال شما انسان قضاوت کننده در مورد سنگ، حقیقت دارد، وجود دارند. نگاه من و در نتیجه تغییری که در سیستم فیزیکی حاصل می شود، صرفا انعکاس در فهم و ذهن من هستند. کافی است در این مثال طرفین به این توافق برسند که منظور کدام سنگ است. چرا که تغییر در سنگ نیست. تغییر در نگاه و ذهن من است.این فلسفه (ایدئالیسم) از مبنای علم شناختی فیزیک کوانتوم می آید که تخصص من است، برای همین هم خوشحال میشوم این بحث به طور جداگانه دنبال شود.
در پاراگراف 5 گفته اید "این یعنی این که به قرآن مراجعه نکنید. بروید ببینید فرهنگ زمانه ی تان چه می گوید." این که درک یک حکم فارغ از ذهن ممکن نیست کاملا روشن است، ولی آیا این به معنی این است که هیچ راهی برای درک آن حقیقت وجود ندارد؟ از نظر من راهی هست. کافی است با عده ای از افراد که مدعی هستند ذهن دارند قرار گذاشت، این مطلب را به سنجش گذاشت که درک شما از فلان سنگ چیست. هر کدام جوابی میدهد. حال کافی است ببینیم چه نسبتی از شرکت کنندگان نظر میدهند که فلان سنگ وجود دارد یا نه، یا فلان ویژگی اش چگونه است. اگر فرض شما درست باشد و وجود فلان ویژگی در سنگ وابسته به انسان به عنوان دستگاه اندازه گیری است، باید بر اساس نظری های فیزیک آماری یک جواب رندم داشته باشیم. یا به عبارتی بیشترین عدم برهمکنش در جواب ها. اما من این آزمایش را انجام داده ام و به نتایجی خلاف این فرض رسیده ام. یعنی 99% افراد گفته اند که فلان موجود وجود دارد و همه مثلا روی قرمز رنگ بودنش رای داده اند. خودتان هم می توانید تجربه کنید. فکر کنم کافیست کمی با ذهن خودمان رو راست باشیم. همین! من به این اعتقاد دارم که قرآن مربوط به تمام اعصار و زمان هاست، از طرفی به قرآن مراجعه می کنم. اتفاقا در خیلی از موارد نظرم با نظر علمای دین متفاوت است. من از قرآن به عنوان حقیقتی ثابت استفاده می کنم و به هیچ تناقضی با حکم عصر حاضر نرسیده ام. چرا فکر می کنید " این یعنی دعوت به غیر ممکن." من تجربه کردم نه در یک مورد که در بسیاری از جنبه های زندگی ام.
در پاراگراف 6، من هم با شما موافقم که در بحث ما اصلا مهم نیست که سنگسار در قرآن آمده است و مهم این است که مسلمان ها سنگسار می کنند یا نه، ولی با این تفاوت که این اهمیت ذاتی نیست بلکه موقوف به اهمیت آن در حکم اسلام است. فکر می کنم در ابطال ادامه استدلالتان همان توضیحات آمده در بالا کافی باشد.
در پاراگراف 7، ادعاهایی دیده میشود که با ستون های فرضی (حتی با فرض صحت) که پیش از آن آمده، به هیچ وجه تطابق در نتیجه گیری وجود ندارد، به نظر میرسد که قبل از آوردن این جملات "این که من می گویم قرآن اگر کتاب شود ( کتابی گشوده در برابر ذهن های خوانا) دیگر از مقام تاثیر گذاری دینی خود ساقط می شود" به این پاسخ دهید که چرا فکر می کنید در صورت تاثیرگذاری ذهن بر برداشت ما از حقیقت، احتمال وصول به حقیقت آن از بین میرود. یعنی امکان ندارد من از سنگ برداشتی داشته باشم و دیگری برداشتی دیگر، از روی مطالعه ارتباط و برهمکنش این دو به حقیقت سیستم فیزیکی پی برد. از طرفی همانطور که گفتید این جامعه آماری از خوانش ها بسیار وسیع است در واقعیت. مثلا از یک میلیون انسان نام بردید. پس خیلی طبیعی به نظر میرسد که با توجه به ازدیاد برهمکنش ها بین این سیستم های اندازه گیری (انسان) بتوان به حقیقتی از آن سیستم فیزیکی رسید. در دنیای علم از این نوع ارتباط در اکثر موارد استفاده می شود. در واقع در دنیای خارج هیچ گاه سیستم های ایزوله نداریم. این یک روش معمول حداقل در فیزیک است! بازهم تاکید می کنم من در این پاراگراف با اغماض شروع به پاسخ کردم، چراکه اگر بندهای بالایی و فرض های شما را مخدوش شده بپنداریم، حکم خود به خود بی اعتبار است!".

از مشارکت تان در بحث قرآن و سنگسار تشکر. نظر شما را خواندم و فکر کردم توضیحی دیگر هم بدهم. 

یک - آن چیزی که شما " جهان بینی ایدئالیستی" خوانده اید و محور عمده ی نقد شما است ، به نظر من ربط زیادی به بحث من ندارد. چرا که بحث من در باره ی " وجود" نبود. البته همه ی ما می توانیم در مرحله ی " وجود" بر وجود ِ فلان چیز از موضعی کاملا رئالیستیک گواهی بدهیم.  سخن من در باره ی جزئیات ِ " پس از وجود داشتن" بود. جزئیاتی از جنس داده های تجربی و عاطفی و... متفاوتی که در وجود چیزها می ریزیم. آن مثالی که در مورد سنگ دادم هم فقط مثالی بود برای توضیح مطلب. بگذارید باز مثالی سنگی بدهم : ممکن است آقای الف و خانم ب سنگ سفیدی را ببینند و اعلام کنند که سنگ سفیدی را می بینند. آقای الف بیست و هفت سال پیش بر سر کوهی سنگ سفیدی را برداشت و از زیر آن هشتاد سکه ی طلا پیدا کرد. آن سنگ سفید مثل همین سنگ سفیدی بود که حالا در برابر چشمان خود دارد. در آن طرف ، وقتی که مادر ِ خانم ب یازده سال پیش به قتل رسید و او را دفن کردند ، سنگی که بر مقبره ی او گذاشتند سنگی سفید بود ( خیلی شبیه همین سنگی که اکنون پیش چشم اش هست). در این جا ، این دو نفر نمی گویند که آن سنگ وجود ندارد ، یا آن سنگ سنگ نیست ، یا سفید نیست ، یا مثلا طول و عرض اش همانی نیست که هر دو می بینند. اما همین سنگ سفید از وجهی دیگر برای هر کدام از آن دو حاوی معنا ها ، اشاره ها و اطلاعاتی هستند که ممکن است زنده گی هر کدام از آن ها را به صورتی بنیادین تغییر داده باشند. این مثال را آوردم که بگویم قصه قصه ی آیدیالیسم نیست. قصه ی وجه یا وجوهی فوق العاده واقعی دیگری است که نمی توان کنار شان نهاد.

شما فکر می کنید وقتی که می گوییم " مفهوم بین الاذهانی زن در میان قبایل عرب در قرن ها پیش" ، منظور مان این است که بگوییم آن ها شاید اصلا زن را زن نمی دیدند؟ فکر می کنید من می گویم آن ها در مورد "وجود زن" اختلاف نظر داشتند؟ این را نمی گویم.  آن ها نمی گفتند زن زن نیست. اما آنچه ما به صورت دقیق نمی دانیم این است که آنان در " زن بودن ِ زن" چه می دیدند. از روی بعضی نشانه ها ، رفتارها و قانون های شان می توانیم تا حدی بفهمیم که نگاه آنان به زن از چه " مایه ها"ی فکری و ذهنی آب می خورده.

خلاصه این که اگر کسی قایل به این باشد که ممکن است ما در پدیده ها و رویدادها معناها و تجربه های متفاوتی بریزیم و می ریزیم، چنین چیزی او را ایدئالیست نمی کند. البته  بر اساس نگرشی مبتنی بر رئالیسم خام درک کردن موضع او کمی دشوار می شود.  

دو- من نگفتم که اگر بفهمیم ذهن چه گونه کار می کند و چه گونه بر برخورد ما با چیزها و رویدادها تاثیر می گذارد احتمال وصول به حقیقت از بین می رود. چنین ادعایی در زمینه ی وصول به حقیقت مطرح نبود. آنچه من به آن اشاره کردم " تاثیرگذاری دینی" بود. تاثیرگذاری دینی نوع خاصی از تاثیرگذاری است و با فعال شدن یک دستگاه کامل از تعاملات ذهنی-روانی حاصل می شود. به این معنا که ما ابتدا آماده می شویم مجراهای شناخت ، روش های فهم و دامنه ی دانستن را آن گونه که دین معرفی می کند بپذیریم و می پذیریم. آن گاه مثلا یک گزاره ی دینی را در همین دستگاه می گذاریم و به این ترتیب خودمان را در برابر تاثیرگذاری آن گزاره باز می کنیم. به عنوان مثال ، در قرآن گفته شده که آنانی که در راه خدا کشته شده اند ، مرده نیستند. زنده اند. حال ، شما نمی توانید با هر دستگاه معرفتی بپذیرید که کشته گان مرده نباشند. در یکی از دستگاه ها کسی می گوید : " ما چیزهایی را می دانیم که شما نمی دانید". در این جا ما متوجه می شویم که دو " دامنه ی دانستن" وجود دارند : دامنه ی دانستن نا محدود که از آن ِ خدا است و دامنه دانستن بسیار محدود که مربوط به ما می شود. اکنون سوال این است : مجراها و روش های دانستن برای خدا کدام هایند؟ مجراها و روش های دانستن برای ما کدام هایند؟ در همین مثال کشته گانی که قرآن می گوید زنده اند ، ما از کجا می دانیم که آنان زنده اند؟ واقعیت آن است که ما از هیچ مجرا و با هیچ روشی نمی توانیم بدانیم که کشته گان ِ در راه خدا مرده نیستند. چه کار می کنیم؟ می گوییم: حال که قرآن می گوید آنان زنده اند ، ما هم می پذیریم. اگر این پذیرش ما بسیار "جدی" باشد ، معنای اش این است که آن گزاره ی دینی بر ما تاثیری عمیق نهاده است.  این نحوه ی تاثیرگذاری خاتمه می یابد اگر ما قرآن را در دستگاه ِ خوانش معمول ِ ذهن خوانای آدمی بگذاریم. چرا که در آن صورت مرده مرده خواهد بود چه در راه خدا کشته شده باشد و چه در راه ِ دیگری.  به بیانی دیگر ، تاثیر گذاری دینی هنگامی ممکن می شود که دستگاه فکری و معرفتی ما پیشاپیش ( در بیرون از دین و قرآن) برای خوانش مومنانه ی قرآن پرورده و آماده شده باشد.

اکنون ، آنچه من گفتم این بود که ما در کنار "خواندن ِ مومنانه" خواندن ِ متعارف دیگری داریم که پیش فرض هایش بر تجربه های ما در این گیتی بنا شده اند و با پیچ و تاب و پست و بلند و خطا و صواب ِ خرد ِ عیبناک انسان پیوندی محکم دارند. یعنی اگر ما کشته یی را ببینیم بنا بر تجربه ی گیتیانه ی خود می گوییم که آن کشته مرده است. ممکن است در این قضاوت خود اشتباه کنیم ، اما کل دامنه ی دانستن ما در چارچوب همین اشتباه گسترده است. ما با همین اشتباه انسان ایم. اصلا هستی ِ ما همین اشتباه است. ما با همین اعتبار ها آدم ایم و زنده گی می کنیم. زنده و مرده برای ما دو مفهوم متفاوت سرنوشت ساز اند و این که دانای برتری هست که برایش چنین تفاوتی بی معنا است یا معنای دیگری دارد ربطی به آدمیت ما ندارد. 

سه- گفته اید که ما سیستم های " ایزوله" نداریم. من هم همین را می گویم. و دقیقا به همین خاطر هم هست که فکر می کنم وقتی می گوییم " قرآن مربوط به تمام اعصار و زمان ها است" ، در واقع ادعا می کنیم که چیزهایی در قرآن هستند که به تعبیر شما ایزوله اند و از کنش ها و واکنش های زنده گی ، تاریخ ، جغرافیا و تطورات ذهنی متاثر نمی شوند. 

این را هم می خواهم برای بعضی از دوستان توضیح بدهم که من سعی نمی کنم نشان بدهم که دین چیز بی معنایی است یا قرآن را باید بوسید و به کناری نهاد. فقط گزارش می دهم. می گویم اگر از فلان جا دریچه یی باز کنیم منظره ی پیش روی خانه ی مان را از زاویه ی دیگری خواهیم دید. نمی گویم که این دریچه را باز کنیم ، نمی گویم که این زاویه ی جدید خیلی خوب است ، نمی گویم که دریچه های قبلی را ببندیم. فقط وصف اتفاقی را می گویم که ممکن است بیفتد ، و در بسی جاها افتاده است.