توضیحی در مورد نوشته ی قبلی

نوشته ی قبلی در مورد سنگسار را باید باز صیقل بدهم ( خدا کند بدتر اش نکنم). می دانستم که بیان در خور ِ این مساله دشوار است و من هم هیچ اطمینان ندارم که از عهده اش بر آیم. منظورم این است که اگر بخواهیم هم پیچیده گی مساله را درست مطرح کنیم و هم با بیان روشن و راهگشایی به پیش برویم کار مان خیلی مشکل می شود. این یادداشت کوشش دو باره یی است برای روشن کردن آن جاهایی که دوستان نظر دهنده برجسته کرده اند.

تاکید من بر قرآن به خاطر این نیست که فکر می کنم قرآن یگانه مرجع و منبع احکام است. می دانم که از عقل و سنت و اجماع هم سخن گفته اند. قضیه از این قرار است که وقتی که به عقل و سنت و اجماع مراجعه کنیم پیشاپیش همان کاری را کرده ایم که به نظر من همیشه می کنیم. یعنی محل نزاع در این سه تا نیست. اصلا به گمان من مسلمانی ما مسلمانی در متن عقل وسنت و اجماع است و نه مسلمانی از روی قرآن.  ما هر کاری بکنیم آخر سر از عقل و سنت و اجماع در می آوریم. حتا گمان من این است که عقل وسنت و اجماع را هم که در یک بافت اجتماعی بگذاریم همه یکی می شوند. قرآن هم در نهایت در تعامل عقل و سنت و اجماع ِ زمانه به تحلیل می رود. تاکید من بر قرآن به این خاطر است که عده یی تلاش می کنند آن را هم چون مرجعی فارغ از رنگ تاریخ و عقل زمانه و تاثیر شرایط عرضه کنند. این ها وقتی می گویند برویم و ببینیم در قرآن چه گفته شده ، فکر می کنند که قرآن از همان روزی که آمده تا امروز همان قرآن نخستین مانده و از این پس هم همان خواهد ماند.  بگذارید مساله را با یک تمثیل دیداری روشن تر کنم:

فرض کنید سنگی است به نام "جیم" ، نهاده در جایی. شما می خواهید این سنگ را ببینید. دیگران هم در گذشته آن سنگ را دیده اند.  فرض کنید که عمل ِ "دیدن " برای شما به گونه یی است که تا چشم تان به چیزی می افتد آن چیز حرکت می کند. یعنی شما تا دیده اید ، این گونه دیده اید. هیچ نشده که چشم تان به چیزی خورده باشد و آن چیز حرکت نکرده باشد. دیدن برای شما به صورت عادی همواره  دیدنی آن چنان بوده و بخشی از تجربه ی معمولی شما شده است.   حال ، اگر شما آن سنگ –جیم- را دیده باشید و کسی از شما بپرسد " شما آن سنگ را هیچ دیده اید؟" پاسخ شما مثبت است. می گویید : " بلی ، دیده ام". در این جا وضعیت از این قرار است : وقتی که شما می گویید " بلی ، دیده ام" در واقع به سوالی پاسخ می دهید که خود تان از خود پرسیده اید. وقتی کسی از شما می پرسد " آیا دیده اید؟ " فرض شما این است که  او از درون تجربه ی دیدن ِ شما سخن می گوید. به همین خاطر پاسخ می دهید که بلی ، دیده ام. اگر شما می دانستید که سوال کننده به تجربه ی بسیار متفاوت دیگری " دیدن " می گوید ، پاسخ تان فرق می کرد. شاید اصلا نمی فهمیدید  که شخص پرسنده چه می پرسد.  

کسی از من می پرسد: "  شما معمولا غذای چاشت تان را چه وقت می خورید؟". من به صورتی عادی پاسخ می دهم : " سر ِ ساعت یک بعد از ظهر". اکنون ،  برای من غذای چاشت و خوردن مفاهیمی دارند مثلا در حدود ِ جویدن و بلعیدن مقداری برنج و قورمه و نوشیدن مقداری آب. اگر می دانستم که  او به من می گوید " شما معمولا گوشت سگ ِ تان را چه وقت نوش جان می کنید؟" ، حتما حس ِ بیزار کننده یی در تن ام می دوید. من " غذای چاشت و خوردن" می شنوم و تجربه ی خودم را در آنچه شنیده ام می ریزم ، اما او " غذای چاشت و خوردن" می گوید و در این عبارات همان تجربه یی را می ریزد که خودش می شناسد.

این مثال ها را آوردم تا بگویم که وقتی می گوییم برویم ببینیم در قرآن در فلان مورد چه گفته شده ، نمی توانیم با این رویکرد پیش برویم که در قرآن چیزی به عربی گفته شده ، ما هم می رویم و ترجمه اش می کنیم و می بینیم که حرف ِ قرآن چیست. قرآن یا کتابی است برای جامعه ی عرب آن زمان و یا کتابی است برای همه ی زمان ها و مکان ها. در صورت اول ، ما واقعا نمی توانیم بدانیم که در ظرف ِ کلمات قرآن در قریب به هزار و پنج صد سال پیش چه مرادی ریخته شده بوده. ما نمی توانیم بدانیم که مثلا هویت ِ بین الاذهانی ِ " زن" در میان عرب های آن روزگار چه بوده و وقتی که قرآن می خواسته به مساله ی زن در ساخت اجتماعی و ذهنی آن مردمان بپردازد از چه سخن می گفته.  در صورت دوم ، یعنی در صورتی که فکر کنیم قرآن برای همه ی زمان ها و مکان ها است، آخر ِ کار به این جا می رسیم که از آن جا که قرآن برای همه ی زمان ها و مکان ها است مردمان روزگاران مختلف باید همان خوانشی را از قرآن داشته باشند که در زمانه ی خود شان معنا دار است. این یعنی این که به قرآن مراجعه نکنید. بروید ببینید فرهنگ زمانه ی تان چه می گوید. در غیر این صورت ، باید بگوییم قرآن برای همه ی زمان ها و مکان ها است اما کلمات و جملات آن معناهای مشخصی دارند که برای رسیدن به آن معناها شما باید تمام فیلترهایی را که به عنوان یک انسان بر ذهن و نگاه خود دارید فرو بگذارید. این یعنی دعوت به غیر ممکن.  به این می ماند که کسی بگوید " غذای چاشت" و من تمام تجربه های زیسته ی خود از غذاهای آشنایم را کنار بگذارم و مثلا بفهمم که مراد او از غذای چاشت  پوست ِ جوشانده ی نوعی پرنده است که نسل اش  سه هزار سال پیش منقرض شده است.

و حالا سنگسار : اصلا مهم نیست که در قرآنی که در دست ما هست حکم سنگسار هست یا نیست. مهم این است که مسلمان ها سنگسار می کنند یا نمی کنند. ما چیزی داریم به نام ِ " مفهوم بین الاذهانی". فرض کنید شش تا ذهن داریم و یک مفهوم. مثلا مفهوم "غیرت". این مفهوم " غیرت"  در ساحت ِ بین ِ این ذهن های شش گانه مطرح است. این شش ذهن این مفهوم را در مبادلات فکری و عاطفی و تعاملات جمعی خود دارند و در باره اش سخن می گویند. حال ، اگر ما در باره ی مفهوم غیرت در نزد صاحبان این شش ذهن فکر کنیم ، در باره ی " مفهوم ِ بین الاذهانی غیرت" در دایره یی مشخص فکر می کنیم.  اکنون ، به جای غیرت بگذارید " مجازات" ، به جای مجازات بگذارید " مجازات ِ زن" ، به جای مجازات زن بگذارید " مجازات زن ِ بدکاره ". حالا سه مفهوم هم نشین داریم : مجازات ، زن ، بدکاره. در مثالی که قبلا دادم شش تا ذهن داشتیم. به جای آن شش تا ذهن بگذارید یک میلیون ذهن. آن گاه به " مفهوم بین الاذهانی ِ مجازات ِ زن ِ بدکاره " در مجموعه ی همین یک میلیون ذهن فکر کنید. فرض کنید آشنا ترین مفهوم بین الاذهانی مجازات ِ شدید  در میان این یک میلیون آدم این است که کسی را سنگ باران کنند ؛ فرض کنید که آشنا ترین و مقبول ترین مفهوم بین الاذهانی ِ " زن" در میان این یک میلیون آدم این باشد که زن موجود ظریفی است که مهم ترین کارکرد اش پرستاری کردن از و لذت دادن به مردی است که او را به عقد خود در آورده ؛ فرض کنید که پذیرفته ترین مفهوم بین الاذهانی " بدکاره" این است که بدکاره به زنی گفته می شود که به هر نحوی از دایره ی اجازه و فرمان شوهر خود بیرون رفته باشد.  این مفهوم های بین الاذهانی را کنار هم بگذارید. آنچه به دست می آورید سنگسار است.  اکنون ، لازم نیست مثلا در قرآن حکم سنگسار آمده باشد. کافی است در قرآن به مجازات اشاره یی شده باشد. کافی است در قرآن اسمی از زن برده شده باشد. کافی است در قرآن به هر نحوی از رابطه ی مرد و زن سخن گفته شده باشد. هر چه قرآن در این موارد گفته باشد در همان چارچوب ِ مفهوم های بین الاذهانی مردم یک جامعه فرود می آید. وقتی که مسلمانان سنگسار می کنند ، سنگسار در قرآن و اسلام هم هست. مگر این که بگوییم قرآن و اسلام چیزهای مستقلی هستند در خود و برای خود و بی ما هم همچنان قرآن و اسلام اند. در این صورت ، پیش نهاد این است : شما فارغ از پیش فرض ها و فیلترهایی که بر چشم خود تان هست اسلام و قرآن را به من نشان بدهید ، به شرطی که یک کار دیگر هم بکنید : پیش فرض ها و فیلترهای ذهن و نگاه مرا هم بردارید تا من بتوانم آن ها را آن گونه که فی نفسه در خود هستند ببینم.

این که من می گویم قرآن اگر کتاب شود ( کتابی گشوده در برابر ذهن های خوانا) دیگر از مقام تاثیر گذاری دینی خود ساقط می شود به خاطر این است که کتاب خوانده می شود و خواندن – آن گونه که ما در این عصر می شناسیم اش- با وقوف بر پیش فرض ها و محدودیت های ذهن و آگاهی از فیلتر ها همراه است.

این که می گویند فلان تعداد منبع داریم ( قرآن و سنت و عقل و اجماع و...) ممکن است برای منظور های آموزشی خوب باشد. اما در واقع همه ی احکام یا باورهایی که فرصت حاکم شدن در جامعه یافته اند محصول اجماع اند ؛ محصول قدرت مقاومت ناپذیر ِ محبوب شدن بین الاذهانی فکر ها و منش ها. البته می توان پرسید که اجماع محصول چیست؟ از این جا به بعد وارد حوزه یی می شویم که در دامنه ی توضیح این یادداشت نیست.