در دفاع از آموزگاران ِ غیر ِ عاشق

سخنان عزیز رویش در روز معلم را خواندم. متن کامل سخنرانی او را می توانید در وب سایت ِ "جمهوری سکوت" بخوانید. عزیز رویش از آن هایی است که شخصیت ، کار و رفتار ِ شان به سخن شان اعتبار می بخشند. من هر وقت نام رویش را می بینم و می شنوم حسی دلپذیر از احترام به او را در خود می یابم. او روشنفکری است اهل معرفت که از ورود به حوزه ی عمومی و سیاست پرهیز نمی کند. عمر اش دراز باد.

اما در این یادداشت ، من می خواهم شرح بدهم که چرا با بخشی از سخنان او – به این گونه که بیان شده اند- مخالف ام. رویش در جایی از سخنرانی خود در باره ی معلم و معلمی چنین می گوید :

"يك دو سه گفتن معلمي است. الفبا ياددادن نيز معلمي است. فرمول‌هاي كيميا و فزيك را به ذهن دانش‌آموز منتقل ساختن نيز معلمي است. اما، اينها هيچكدام بدون بخش ديگري از كار معلمي به دردبخور نيست: بينايي دادن و آگاهي دادن و زنده ساختن. معلمي با دانش خود در ذهن دانش‌آموز خانه مي‌گيرد. معلمي با آگاهي خود درون قلب دانش‌آموز راه مي‌برد. نمي‌دانم آنچه را پيامبر براي ابوذر داد معلمي مي‌گوييد يا نه. كاري را كه شمس با مولانا كرد چه؟ آن را هم معلمي مي‌گيريد يا نه؟ پيامبر و شمس بر مغز ابوذر و مولانا هجوم نبردند، بر دل شان چنبر زدند. ابوذر و مولانا اگر دريا شدند، از راه مغز خويش نشدند، جاي ديگر شان تكان خورد و از آن جاي ديگر بود كه به زندگي خود معنا بخشيدند. نگاه كنيد كه گاهي توصيه‌هاي بابابزرگي را به جاي معلمي نگيريد. گاهي فضل‌فروشي‌هاي شاعرمشرب را نيز به جاي معلمي نگيريد. گاهي كساني به تب مي‌افتند و براي اينكه تب شان پايين بنشينند معلمي مي‌كنند. گاهي كساني براي اينكه نشان دهند كسي هستند و اعجاب تو و ديگري را برانگيزند، معلمي مي‌كنند. اينها، حد اقل در زماني كه من و تو به سر مي‌بريم، از آن جنس معلماني نيستند كه ما در انتظار شان به سر مي‌بريم. معلمي كردن نوعي عاشقي كردن است و عاشق براي هيچ چيزي، جز حرمت گذاشتن به عشق خويش، عاشقي نمي‌كند..."

به نظر ِ من همان یک ، دو، سه گفتن ، الفبا یاد دادن و فرمول های کیمیا و فیزیک را به دانش آموز منتقل کردن ( که رویش می گوید) به تنهایی هم به درد بخور هستند. اگر کسی هم دل داشت و هم دماغ و هم آموزگار بود و هم عاشق که چه بهتر. در غیر این صورت ، باید دید که از چه کسی در چه چارچوبی چه کاری بر می آید. مهم این است که در جایی که معلمان ِ مختلف درس می دهند یک چارچوب حقوقی- قانونی ِ مشخص وجود داشته باشد که در درون آن رابطه ی شاگرد و معلم به نحوی مطلوب سامان بیابد و به شاگردان امکان بدهد که از محضر معلمان خود استفاده ی لازم را ببرند. این که معلمی فضل فروش ِ شاعر مشرب است ، یا برای فرو نشاندن تب خود معلمی می کند و یا برای ابراز وجود و برانگیختن اعجاب شاگردان رو به آموزگاری آورده است نباید از ارزش کار او بکاهد.

معلمی کردن عاشقی کردن نیست. معلمی آموزش دادن است در یک چارچوب ِ حرفه یی. اگر معلمی عاشق کار ِ خود یا رشد شاگردان خود باشد خیلی خوب تر است. اما آموزگاران ِ عاشق استثناها هستند. بقیه – یعنی اکثریت معلمان دنیا- در یک چارچوب حرفه یی به وظیفه یی که دارند عمل می کنند. در میان این معلمان آدم های فضل فروش، متکبر ، خودستا و خواهان تحسین و اعجاب شاگردان هم بسیار اند. اما جهان ِ آموزش را همین اکثریت ِ غیر عاشق ولی حرفه یی تغییر می دهند.

اشاره ی رویش به ابوذر و مولانا ( که جان های شان در حضور پیامبر و شمس تبریزی دیگر شدند) اشاره به نوادر است. بگذریم از این که آن ابوذری که داکتر علی شریعتی ساخته است ، در تاریخ به آن گونه اصلا شناخته نیست و گفته می شود که در جوامع عرب هرگز چنان شهرتی ندارد. به هر حال ، بنا نیست که همه ی معلمان ابوذر و مولانا پرورش بدهند. پیشرفت های جهان آن قدر که محصول خرد ِ جمعی اند ، پی آمد ِ جان های دیگرگون شده ی نوادر نیستند.

از سویی دیگر ، بین دانش و ارزش ، دل و دماغ و علم و عشق دیواری عبور ناپذیر نیست ، تا فکر کنیم که تعلیمات ِ آموزگاران ِ غیر ِ عاشق هیچ دلی را زنده نمی کنند و جانی را بر نمی انگیزند. گاه ممکن است خشکی و تصلب حرفه یی یک معلم غیر عاشق خیلی بیشتر از شوریده گی و شیدایی یک معلم عاشق در کسی تغییر ایجاد کند. به بیانی دیگر ، تاثیر مثبت یا منفی ِ رفتار یا آموزه های معلمان بر شاگرد همواره خطی و مستقیم نیست. این گونه تعاملات پیچیده گی های حیرت افکنی دارند که بخش های بزرگی از روانشناسی اجتماعی و شناختاری را مصروف خود کرده اند.

همان گونه که گفتم ، آموزگار ِ توانا و عاشق بسیار خوب است. اما باید به یاد داشت که خلوص ِ عاشقانه ی یک آموزگار یا چند آموزگار نیست که جامعه را به سمت دیگرگونی های مثبت می برد. خلوص ِ این آموزگاران در ترکیب با کار ِ آموزگاران ِ غیرعاشق ( و ای بسا فضل فروش و...) است که در شکل خرد جمعی به یک جریان تاثیر گذار تبدیل می شود و جامعه را به پیش می راند. معلمی که برای معاش کار می کند همان قدر در ساختمان پیشرفت و تغییر سهم دارد که معلم عاشقی که از سر احساس مسئولیت همه ی عمرش را بر سر کار آموزگاری می گذارد.