پرسش های خانه خراب کن

مدتی پیش این یادداشت را نوشتم و ماند. بعضی دوستان گفته بودند که در وبلاگ بیاورم اش:

دیروز با دوستی در باره ی  آفت های پرسیدن ِ مدام گپ می زدم. من دیری است که به این نتیجه رسیده ام که در گیر شدن با پرسش های فلسفی ِ اگزیستانسیالیستی بیش از آن که سود برسانند زیان می آورند. فکر می کنم که سلامت زنده گی آدم گاهی از این راه تامین می شود که بسیاری از گره ها کور بمانند و باز نشوند. آدمی که خانه ی غفلت ِ خود را خراب کند دیگر هرگز روی آرامش را نخواهد دید.

این جهان ( و هر چه در آن هست) را می توان به حال خودش رها کرد تا خفته بماند. نیز ، می توان بیدارش کرد. اگر مثلا این جاده ی زیر پای تان را هیچ نمی بینید و فقط از روی اش عبور می کنید ، جهان را در خفته گی اش رها کرده اید. اما اگر گفتید که این جاده چیست ، هوشیار و بیدارش کرده اید. یعنی جاده از شما می پرسد : من چیستم؟ و این شمایید که باید به او پاسخ بدهید. نه فقط این ، باید به سوال " من چیستم" ِ هزاران چیز دیگر هم پاسخ بدهید. آسمان چیست؟ درخت چیست؟ خاک چیست؟ ستاره چیست؟ و ... تا اینجا جهان را نیمه بیدار کرده اید. ناگهان ذهن تان تابی می خورد و می پرسید : این درخت هر چه هست ، چرا هست؟ این جاده هر چه هست ، چرا هست؟ و درخت و جاده و ... بی درنگ از شما می پرسند : من چرا هستم؟ و شما باید پاسخ بدهید. اکنون جهان کاملا هوشیار و بیدار شده و با سماجت از شما پاسخ می خواهد. سعی می کنید پاسخی پیدا کنید. با خود می گویید : "من باید پاسخی پیدا کنم و به این "چرا ها" جواب بدهم". اما در اینجا ذهن تان تابی دیگر می خورد و اگر چه این تاب خوردن در اول به شکل یک شیطنت ساده  رخ می نماید اما رفته- رفته شما را در کام فاجعه یی غرق می کند که دیگر تا زنده اید رهای تان نمی کند. و حالا شرح این شیطنت فاجعه آور :

وقتی می گوییم " من باید پاسخ چرا ها را بدهم" ، متوجه می شویم که به یکی از چیزهای جهان به نام " من" اشاره می کنیم. من؟ من کیست؟ در این مرحله کمی تکان می خوریم. اما به سرعت خودمان را جمع و جور می کنیم و " دوباره" معنای این جمله که " من باید به فلان سوال پاسخ بدهم " برای مان روشن می شود. اما تجربه ی همان تکانه ی نخستین کار را خراب می کند. از آن پس این سوال که " من کیستم" و بدتر از آن " چرا هستم؟" دیگر دست از گریبان ما بر نمی دارد. این سوال ها اول گاه گاه می آیند و بر دروازه ی ذهن آدم می کوبند ، اما رفته رفته مقیم دایمی خانه ی وجود آدم می شوند و همچون شعله هایی خاموشی ناپذیر پیوسته در این خانه  می سوزند و از سوختن خود خانه را تاریک می کنند. چه گونه ؟ این گونه :

هر " چرا" یی ساخته ی ذهن ماست. " چرا" یک پرسش است. اما سوال این است که وقتی می گوییم " چرا؟" دقیقا چه کار می کنیم؟ با پرسش "چرا؟" چه می خواهیم؟ مثلا اگر من بپرسم " من چرا هستم؟" با این پرسش چه کار می خواهم بکنم؟ معنای این پرسش من چیست ؟ من با این پرسش چه می پرسم؟ بدتر از آن من چرا می پرسم که من چرا هستم؟ این سوال خوبی است. به راستی من چرا می پرسم که من چرا هستم؟ اما با خود این سوال که گفتم سوال خوبی است هم مشکل دارم : اصلا چرا می پرسم که من چرا می پرسم که من چرا هستم؟ همین حالا  از خود می پرسم اما چرا می پرسم که چرا نوشتم که " اصلا چرا می پرسم که من چرا می پرسم که من چرا هستم"؟ از هر طرف که رفتم جز وحشت ام نیفزود/ زینهار از این بیابان وین راه ِ بی نهایت. 

اکنون ، به نظر می رسد که ذهن نباید به خود بپردازد. برای این که پرداختن اش به خود همه چیز را بی معنا می کند. ذهن ما به جهان معنا می بخشد ، اما نمی تواند به خود هم معنا ببخشد. هر تلاش ذهن برای معنا بخشیدن به خود به بی معنا کردن کل هستی و از جمله هستی ِ خود آدم می انجامد. هر پرسش فلسفی در نهایت سر و کارش با فلسفه ی ذهن و فلسفه ی زبان می افتد. تاریخ فلسفه هم گواه است. ذهن تا بازیگر است از خود بی خبر است ، اما به محضی که تماشاچی شد متوجه خود هم می شود و چون وجود خود را نمی تواند توجیه کند ( آن هم در حالی که مایه ی حیات اش توجیه است) از هوش می رود. هوش ما در برابر خود از هوش می رود. این از هوش رفتن هوش در زنده گی روزمره پیامدهای ناگواری دارد. از مستی ِ زنده گی نباید به هوشیاری رسید.  هوشیار شدن همان و در چاه ِ پوچی ِ مطلق افتادن همان. هوشیاری های تکنیکی خوب اند. هوشیاری ِ فلسفی مثل بیدار شدن در کشتی ای است که غرق شده است.

پی نوشت: دوستی نوشته بود که تن زدن از پرسش چیزی جز تنبلی نیست. گرچند غفلت و تنبلی را در زنده گی هر روز خود نکوهش می کنیم ، در بعضی جاها باید خیلی سپاسگزارشان بود. اگر " خواب " هم مثل تنبلی می بود یعنی تا حدودی کنترول بردار می بود ما احتمالا آن را سزاوار نکوهش می شناختیم ، اما خوش بختانه این طور نیست و ما از خواب چه سودها که نمی بریم ( البته فراموش نکنیم که هر آدمی که هشتاد سال عمر کرده باشد به طور متوسط چهل سال اش را خوابیده است).